Þegar Skógræktarfélags Íslands var stofnað 1930 voru nokkrir Hafnfirðingar á meðal stofnenda og á næstu árum bættust fleiri í hópinn. Skógræktarfélag Íslands var stofnað sem höfuðfélag skógræktarmála og ráðgefandi aðili fyrir héraðsfélög vítt og breitt um landið. Félagið var janframt einskonar héraðsfélag skógræktarfólks í Reykjavík og Hafnarfirði til að byrja með. Þetta fyrirkomulag var afar þunglamalegt og haustið 1946 var ákveðið að stofna sérstök héraðsfélög í Reykjavík og Hafnarfirði.
Skógræktarfélag Hafnarfjarðar var því stofnað með formlegum hætti síðasta dag sumars, 25. október 1946. Stofnendur voru rúmlega 20 en fljótlega fjölgaði félagsmönnum því árið eftir var tíundi hver bæjarbúi félagi í Skógræktarfélagi Hafnarfjarðar. Félagögum hefur fjölgað jafnt og þétt undanfarna áratugi en um tíma var nýliðun næsta lítil í félaginu. Á 60 ára afmæli Skógræktarfélags Hafnarfjarðar telst það annað fjölmennasta skógræktarfélag landsins. Starfið er mjög kraftmikið eins og kom glögglega í ljós í fjölbreyttri dagskrá á vegum félagsins á liðnu sumri.
Fyrstu árin
Fyrsti formaður Skógræktarfélagsins var Ingvar Gunnarsson barnaskólakennari er fyrstur hóf ræktun í Skólalundi í Undirhlíðum. Þeir sem skipuðu fyrstu stjórn félagsins voru kunnir ræktunarmenn sem höfðu stundað trjárækt um árabil þegar félagið var stofnað.
Fyrsta ræktunarsvæðið sem félagið fékk til umráða var 7 hektara spilda í norðanverðu Gráhelluhrauni skammt frá Lækjarbotnum. Gunnlaugur Kristmundsson Sandgræðslustjóri og kennari lagði til að þessi spilda yrði fyrir valinu. Upphaflega hugmyndin var að taka land við ofan við Sandvík við norðaustanvert Hvaleyrarvatn til ræktunar. Vegna kulda og erfiðs árferðis vorið 1947 var þeirri hugmynd slegið á frest um sinn og félagsmenn sneru sér að Lækjabotnasvæðinu. Girðingavinnu lauk vorið 1947 og 27. maí gróðursetti Ingvar formaður fyrsta birkitréð við hátíðlega athöfn. Mikill hugur var í félagsmönnum sem lögðu drjúga hönd á plóg og fyrsta sumarið voru skógarfurur, rauðgreni og birki gróðursett í reitnum, alls 2300 trjáplöntur. Sérstakir hakar voru útbúnir til að auðvelda gróðursetningu í hinu grýtta hraunlandslagi. Margir töldu þetta frumherjastarf vera hreina vitleysu og spáðu því að ræktunin ætti eftir að misheppnast. Þrátt fyrir ýmis áföll gekk þetta vonum framar og nú er Gráhelluhraunsskógur gróskumikill og nánast alveg sjálfbær. Þorvaldur Árnason skattstjóri tók við formennskunni 1949 og var fyrsta verk hans að fá svæðið í Gráhelluhrauni stækkað um 30 hektara í áttina að Hraunsrétt. Jón Gestur Vigfússon tók við formennskunni 1954 og gegndi því starfi til 1958 þegar séra Garðar Þorsteinsson var kosinn formaður.
Þegar nýja ræktunarsvæðið í Gráhelluhrauni hafði verið girt af var ákveðið að bæta sitkagreni og lerki við þær tegundir sem megináherslan hafði verið lögð á við gróðursetningu í hrauninu frá upphafi. Skógræktarfélagið naut á þessum árum dyggrar aðstoðar nemenda og kennara Barnaskóla Hafnarfjarðar sem tóku þátt í gróðursetningunni á hverju vori, auk meðlima félagasamtaka í bænum. Fyrsta áratuginn voru alls gróðursettar um 80-90 þúsund trjáplöntur í Gráhelluhrauni. Skógarfuran fór illa af völdum furulúsar og rauðgrenið spjaraði sig ekki nógu vel. Vorkuldar 1963 tóku einnig sinn toll og varð að fella talsvert af trjám. Árið1965 var aftur hafist handa við að gróðursetja í Gráhelluhrauni og aðaláherslan lögð á birki, stafafuru og bergfuru. Þar var 30 þúsund nýjum trjám plantað fram til 1978.
Ræktun lands og lýðs
Girðingarefni lá ekki á lausu á upphafsárum félagsins vegna haftastefnunnar. Þetta mikilvæga mál mæddi mjög á stjórnarmönnum og girðingarefni kostaði félagið mikla fjármuni. Gráhelluhraunsgirðingin gekk fyrir og þessvegna dróst úr hömlu að girða landsvæðið norðaustan Hvaleyrarvatns sem félaginu hafði verið lofað við stofnun þess. Útland bæjarins var ekki eingöngu ætlað sem útivistar- og ræktunarsvæði því á þessum árum var það fyrst og fremst notað sem haglendi fyrir sauðfé frístundabænda.
Vorið 1957 fékk félagið formlega úthlutað 32 hektara landsvæði í hlíð Beitarhúsaháls við Hvaleyrarvatn. Þar voru nokkrar gróðurtorfur, en landið var að stærstum hluta blásið holt, stórgrýti og leirflög sem gaf ekki von um mikla ræktunarmöguleika. Engu að síður var svæðið girt sumarið 1957 og girðingin stækkuð 1963 þegar viðbótarlandi við Húshöfða var úthlutað til félagsins. Gróðursetning hófst af krafti vorið 1958 og um sumarið voru 15 þúsund trjáplöntur settar niður í hlíðar Beitarhúsahálsins. Félagsmenn í Rótarýklúbbi Hafnarfjaðrar áttu þarna mörg handverkin og einnig félagar í Góðtemplarareglunni og fleiri félagasamtökum í bænum. Stjórnarmenn og almennir félagar í Skógræktarfélaginu lögðu talsvert af mörkum í ræktunarstarfinu en einna mest munaði um ómældar vinnustundir Guðmundar Þórarinssonar og Ólafs Vilhjálmssonar, að öðrum ólöstuðum.
Árið 1959 fékk Skógræktarfélagið leyfi til að girða af 56 hektara land umhverfis Stóra-Skógarhvamm í Undirhlíðum. Næstu fimm árin önnuðust piltar í sumarbúðunum í Krýsuvík gróðursetningu þar undir stjórn Hauks Helgasonar. Félagið tók einnig við skóginum í Skólalundi og var Undirhlíðagirðingin stækkuð 1961 þegar Kúadalur og hluti Kaldárhnúka syðri bættust við ræktunarsvæðið. Sama ár var ákveðið að setja niður lúpínu í örfoka land við Hvaleyrarvatn og á næstu árum helgaði lúpínan sér víða land. Nú er svo komið að lúpínubreiðurnar setja sterkan svip á stóran hluta af upplandi Hafnarfjarðar.
Gróðrastöð
Helstu útgjöld Skógræktarfélagsins voru lengst af fólgin í kaupum á skógarplöntum til gróðursetningar, sem gekk stundum illa að útvega. Þetta kom niður á starfinu en oft hljóp Jón Magnússon í Skuld undir bagga og bjargaði félaginu um plöntur til gróðursetningar. Sumarið 1973 gaf hann félaginu fjölda birkiplatna úr gróðrastöð sinni og hvatti til þess að félagið setti eigin gróðrastöð á laggirnar. Vorið 1975 var fyrsta skrefið tekið þegar félagið kom upp græðireitum á Beitarhúsahálsi. Félagsmenn söfnuðu fræi víða um land, og reyndar út um allan heim, og á vorin var sáning trjáfræja árviss viðburður. Það gekk á ýmsu til að byrja með en tíu árum eftir að upphafsskrefin voru tekin var framleiðsla gróðrastöðvarinnar komin á það stig að félagið var sjálfbjarga um allar þær plöntur sem notaðar voru á ræktunarsvæðum þess. Þetta var fyrsti vísirinn að gróðrastöðinni sem nú er rekin sem sjálfstætt fyrirtæki og nefnist Gróðrastöðin Þöll.
Skógræktarfélagið fékk úthlutað viðbótarlandi 1979 sem ætlunin var að reita niður í landnemaspildur. Auglýst var eftir einstaklingum og fyrirtækjum sem vildu taka land í fóstur. Hugmyndin hlaut góðan hljómgrunn og vorið 1980 fengu 24 einstaklingar og fjölskyldur þeirra, ásamt 11 fyrirtækjum úthlutað landnemareitum í sunnanverðu Gráhelluhrauni og hrauninu vestur af Sléttuhlíð. Félagið hóf sama ár útplöntun á furutrjám í Selhöfða og þegar sorphaugunum við Hamranes var lokað 1987 stækkaði ræktunarsvæðið út í Selhraun vestan Hvaleyrarvatns.
Þegar útlönd Hafnarfjarðar og Garðabæjar höfðu verið girt 1979 lauk lausagöngu búfjár í bæjarlandinu. Þetta leiddi til þess að þeirri hugmynd var hreyft af fullri alvöru að taka niður allar girðingar á ræktunarsvæðum félagsins. Ekki var einhugur um þetta mál því margir töldu fulla ástæðu til að viðhalda girðingum til að verja skógræktarlöndin fyrir ágangi um ókomna tíð. Það leið því nokkur tími áður en hafist var handa við að fella girðingarnar og fjarlægja þær en nú eru öll skógarsvæði félagsins opin og ógirt.
Félagsaðstaðan
Vorið 1989 tók Hólmfríður Finnbogadóttir við formennsku í Skógræktarfélaginu. Hún hafði verið í stjórn þess í tæpan áratug og var fyrsta konan til að gegna formennsku í félaginu. Hólmfríður tók við framkvæmdastjórn félagsins ári síðar og hefur gegnt því starfi til þessa dags. Hólmfríður Árnadóttir var formaður félagsins 1999-2002 en þá tók Níels Árni Lund við sem er núverandi formaður félagsins. Það vekur athygli þegar saga félagsins er skoðuð hversu þaulsetnir stjórnarmenn hafa verið í gegnum tíðina og hve félagskjarninn hefur verið traustur og látið mikið til sín taka. Þetta er ekki sjálfgefið nú á tímum þegar mörg félög eiga í erfiðleikum með að manna starfið.
Sumarið 1980 tók Skógræktarfélagið við Höfðalandi og úthlutaði því í áföngum til fjölda landnema. Fleiri svæði fylgdu með í þessum áfanga, þ.á.m. Seldalur sem er hluti Landgræðsluskóga átaks sem efnt var til þegar Skógræktarfélag Íslands varð sextugt 1990. Seldalur þótti ekki sérlega ákjósanlegur ræktunarreitur því hann var þakinn gróðursnauðum jökulleir sem breyta þurfti í ræktanlegt land. Lúpínufræjum var sáð í dalinn og rofabörð stungin niður áður en 50 þúsund trjáplöntur voru gróðursettar þar. Þetta rúmlega 20 hektara svæði hefur tekið verulegum stakkaskiptum á undanförnum 16 árum og er óðum að gróa upp.
Framan af átti félagið ekkert almennilegt húsnæði, aðeins lítinn verkfæraskúr í Gráhelluhrauni og annan í Höfðaskógi. Um tíma hafði félagið vinnuskúr til afnota og þar var fundað þó aðstæður væru mjög þröngar. Vorið 1990 var bætt úr aðstöðuleysinu þegar 40 fermetra sumarhúsi var komið fyrir norðan Húshöfða. Húsið var allt í senn starfsmannahús, skrifstofa, fundarstaður og móttökuhús félagsins. Þó Höfði, eins og húsið nefnist, væri til mikilla bóta vantaði enn upp á aðstöðuna því verkfæri og annar búnaður var geymdur í litlum skúr. Hagur félagsins vænkaðist heldur betur sumarið 2003 þegar því áskotnaðist gömul kennslustofa en húsið var flutt í Höfðaskóg, þar sem útbúin var aðstaða fyrir starfsmenn og búnað, ásamt skrifstofu félagsins.
Skin og skúrir
Starfsemi Skógræktarfélagsins hefur gengið vel undanfarna áratugi og fjöldi áhugasamra og hraustra ungmenna hafa jafnan lagt félaginu lið á hverju sumri. Þetta ágæta æskufólk hefur síðan vaxið úr grasi og haldið tryggð við félagið og ræktunarstarfið. Það hefur verið ein mesta gæfa félagsins að eiga alla þessa hauka í horni, en þó starfið hafi verið blómlegt og viljinn til að rækta og bæta landið hafi verið stöðugur hefur félagið þurft að glíma við sín vandamál. Furulús og fleiri skaðvaldar hafa leikið ræktunarsvæðin grátt með reglulegu millibili. Vorkuldar hafa einnig sett strik í reikninginn oftar en einu sinni og fleiri vágestir hafa látið á sér kræla. Sárast svíður samt þegar skemmdarverk eru unnin og óvitaskapur leiðir til áfalla sem hafa komið verulega niður á gróðrinum og margra ára þrotlausu starfi félagsmanna. Sumarið 1979 var stórbruni við Húshöfða þegar helmingur svæðisins, um 15 hektarar brunnu. Vorið 1989 var annar bruni í Hvaleyrarvatns girðingunni þegar 2 hektarar af grónu landi brunnu. Vorið 1994 var eldsvoði í Kúadalagirðingunni í Undirhlíðum þar sem 2 hektara spilda eyðilagðist. Árið 1999 var smábruni í Höfðaskógi sem gerði minni skaða en talið var í fyrstu og vorið 2006 brunnu nokkrir hektarar í Vatnshlíð vestan Hvaleyrarvatnsvegar og töluvert tjón varð á gróðri. Stórbruni varð á Langholti og í Vatnshlíð vorið 2008 þegar kveikt var í stórum gróðursvæðum. Svipað atvik átti sér stað í Seldal vorið 2010 nokkrir hektarar af grónu landi brunnu. Rétt þykir að brýna fyrir öllum að fara varlega með eld úti í náttúrunni og gæta að sér í hvívetna því landið okkar er afar viðkvæmt fyrir átroðningi og ógætilegri umgengni.
Upplandið hefur tekið stakkaskiptum
Sumarið 2006 vakti listasýningin ,,Hin blíðu hraun” verðskuldaða athygli. Sýningin var í haldin í góðri samvinnu Skógræktarfélagsins og Hafnarborgar, menningarmiðstöðvar Hafnarfjarðar. Sýningin fyllti alla sali Hafnarborgar og teygði auk heldur anga sína út að Læknum og upp í Gráhelluhraun. Þar fóru listin og náttúran hönd í hönd á einstakan hátt.
Skógræktarfélagið skipulagði ennfremur aðalfund Skógræktarfélags Íslands sem haldinn var í lok ágúst og opnaði af því tilefni Útivistarskóg í Skólalundi í Undirhlíðum að viðstöddu fjölmenni 26. ágúst 2006. Árið eftir var komið upp skilti við Stóra Skógarhvamm og stuttu síðar var útbúin útikennslustofa í Höfðaskógi. Stígar hafa verið ruddir í gegnum skógarreitina á víð og dreif til að auðvelda fólki að komast leiðar sinnar og skógarsvæðin eru hreint og beint ævintýraland þar sem ungir sem aldnir geta notið útivistar árið um kring. Sumarið 2011 var útbúinn stígur upp á Húshöfða sem nefnist Værðarstígur og endar á fallegum útsýnisstað sem hefur fengið nafnið Værðarlundur.
Starfsemi Skógræktarfélags Hafnarfjarðar hefur sjaldan verið meiri og heilsteyptari. Unnið er að því að útbúa upphitað gróðurhús og fjölga uppeldisreitum fyrir trjágróður í Höfðaskógi og margt fleira er á döfinni. Þá er rétt að minna á að í hlíðum Beitarhúsaháls er glæsilegur trjásýnilundur sem allir geta nýtt sér og ekki má gleyma neti göngustíga sem liðast um Höfðaskóg, Gráhelluhraun og Undirhlíðar. Það er alltaf gott veður í skóginum sem veitir skjól í öllum áttum og er þar af leiðandi kjörinn útivistar vettvangur árið um kring.
Jónatan Garðarsson
Helstu heimildir:
Græðum hraun og grýtta mela. Uppgræðsla og skógrækt í landi Hafnarfjarðar, Lúðvík Geirsson, Skógræktarfélag Hafnarfjarðar, Hafnarfirði 1996.
Saga Hafnarfjarðar 1908-1983, Ásgeir Guðmundsson, þriðja bindi, Skuggsjá, Bókabúð Olivers Steins sf, Hafnarfirði 1984.
Ársrit Skógræktrfélags Íslands.
Fundargerðir Skógræktarfélags Hafnarfjarðar.
Þöll, blað Skógræktarfélags Hafnarfjarðar.
Munnlegar heimildir.
